معرفی اجمالی
این کتاب از دقیق‌ترین آثار شیخ انصاری در فقه است ویکی از منابع اصلی فقه استدلالی و آموزش آن در حوزه‌های علمیه بوده است. عالمان شیعی از همان زمان انتشار کتاب، شرح‌ها و تعلیقه‌ها و ترجمه‌های فراوانی نگاشته‌اند.
نویسنده
مرتضی فرزند محمّد امین انصاری دزفولی(۱۲۱۴ق) از علمای شیعه در قرن ۱۳ق بود که «بعد از صاحب جواهر، مرجعیت عامه یافت». دو کتاب معروف او رسائل و مکاسب کتاب درسی طلاب شده و عالمان بعد از او شاگرد و پیرو مکتب اویند. آثار وی، همچون آثار عالمان دیگری مانند محقق حلی، علامه حلی و شهید اول، مورد توجه بوده و محققان بسیاری بر آنها شرح یا حاشیه نوشته‌اند.
ویژگی‌ها
طرح آرا و نظریات بسیاری از فقهای شیعه و مذاهب اربعه اهل سنت و نقد و بررسی آنها؛
استفاده گسترده از کتاب‌های فقهی، حدیثی، تفسیر، لغت، اخلاق و حتی کلامی مانند کتاب نهج الحق و کشف الصدق؛
ارائه نظریات به صورت اجتهادی است و جز در مواردی خیلی کم، فتوای صریح و روشنی در مورد مسئله ارائه نمی‌شود.
نوآوری‌ها
جهت دادن فقه شیعی به سمت فقه معاملاتی، در حالی که قبل از شیخ، فقه بیشتر ناظر به فقه عبادات بوده است؛
ارائه بحث مبسوط و گسترده در مورد بیع معاطات، بیع فضولی و انواع و اقسام خیارهای معاملات؛
بخش‌های کتاب
این کتاب مشتمل بر سه بخش اصلی است:
بخش اول، مکاسب محرمه
مؤلف در این بخش به کسب‌ها و تجارت‌های حلال و حرام پرداخته و درباره هر یک به صورت مستقل بحث کرده است. در این بخش به پنج نوع از کسب‌های حرام اشاره شده است:
نوع اول: تجارت با چیزهایی که در شرع، عین نجس‌اند، مثل خرید و فروش بول، خون نجس، منی، مردار، سگ و خوک خشکی، شراب و مشروبات الکی؛
نوع دوم: تجارت با چیزهایی که گرچه خرید و فروش خودشان حرام نیست، ولی به جهت قصد و انگیزه فروشنده و خریدار، آن خرید و فروش ممنوع است، مثل خرید و فروش بت، صلیب، آلات قمار، آلات موسیقی، ظرف‌های طلا و نقره، فروش انگور به کسی که قصد دارد آن را تبدیل به شراب کند، فروش اسلحه به دشمنان دین؛
نوع سوم: تجارت با چیزهایی که منفعت و فایده چندانی ندارند؛
نوع چهارم: کسب و کارهایی که خود آن عمل حرام است نه چیزی که بر سر آن خرید و فروش می‌شود، مثل آرایش زنان به صورتی که باعث اشتباه و فریب داماد شود، آرایش و تزیین مردان و زنان که به صورت جنس مخالف خود به نظر برسند، منجمی، نگاه‌داشتن کتاب‌های گمراه‌کننده، رشوه، دشنام‌دادن به مؤمنان، جادوگری، شعبده بازی، فریب دادن دیگران در معامله، موسیقی لهوی و حرام، غیبت، قمار و...؛
نوع پنجم: کسب در آمد با کارهایی که انجام آن بر انسان واجب است، مانند پول گرفتن برای خواندن نماز، دفن میت و...؛
خاتمه: در بخش انتهایی کتاب مکاسب، به مباحثی از جمله حرمت خرید و فروش قرآن کریم، جوایزی که از حاکمان جور گرفته می‌شود و مسائلی از این دست پرداخته شده است.
بخش دوم، کتاب البیع
این بخش نیز به بحث استدلالی و مفصل در مورد خرید و فروش پرداخته است. دراین بخش،مسائل مهم و اساسی خرید و فروش به صورت مفصل مورد بحث قرار گرفته است. مباحث این بخش در چند قسمت ارائه شده است:
بحثی در مورد بیع معاطات و صحت آن؛
بحثی در مورد عقد بیع که در بردارنده مباحثی در مورد الفاظ بیع است؛
بحثی در مورد شرط‌های عقد بیع. در این بخش نیز به مباحثی از جمله عربی بودن عقد، مقدم بودن درخواست خریدار بر قبول فروشنده و چند مسئله وشرط دیگر پرداخته است؛
بحثی در مورد شرط‌های مربوط به خریدار و فروشنده. در این بخش نیز به شرط‌هایی که در فقه مورد خریدار و فروشنده مطرح شده، اشاره شده است. شرط‌هایی مانند بالغ بودن طرفین، قصد جدی داشتن در معامله، اختیار داشتن، مالکیت طرفین؛
بحثی در مورد بیع فضولی. در این بخش همچنین به این مسئله پرداخته شده که آیا چنین معامله‌ای صحیح است یا نه؟
بحثی مفصل در مورد شرایط جنس مورد معامله و قیمت آن؛
بخش سوم: کتاب الخیارات
در این بخش از کتاب، بحث از این می‌شود که دربرخی مواقع طرفین می‌توانند معامله را بر هم بزنند. به این حالت، خیار گفته می‌شود. در این کتاب، به تفصیل از ۷ خیار بحث شده است که عبارتند از مجلس، حیوان، غبن، تاخیر، شرط، رؤیت و خیار عیب. در انتهای این بخش نیز مباحثی از جمله احکام خیار، احکام قبض و مسئله بیع نقد و نسیه مطرح شده است.
