دروس استاد عرفانیان

بعدها مثل «عوالی اللآلی» و بعضی از کتب از این «کتاب تکلیف» نقل کرده‌اند و مرحوم آقای صدر هم از همین نقل‌ها پی برده این کتاب «کتاب تکلیف» است . «کتاب تکلیف» تا قرن چهارم در قم (نه در فهارس اصحاب) جا افتاده بوده، به‌حیثی که مثل صدوق به پسرش و ایشان هم به مشایخ بغداد اجازه می‌دهند. عدّه‌ای هم روی این نکته که در اوّل کتاب بعد از «بسم الله» آمده: «یقول عبد الله علیّ بن موسی» استظهار کرده‌اند که مراد علیّ بن الحسین (بن) موسی بابویه معروف به صدوق پدر است. این انصافاً شاهد نمی‌شود؛ زیرا اگرچه اسم راوی کتاب گاهی در اوّل کتاب می‌آمده، لکن غالباً به‌صورت «حدّثنا» بوده و مثلاً می‌گفتند: «حدّثنا علیّ بن حسین» و در کتبی که ما الآن از ایشان روایت داریم، از ایشان به‌عنوان «علیّ بن الحسین» نام می‌برند، نه «علیّ بن موسی». این‌که می‌گویند: «اصل کتاب و نوشته‌ای که از مکّه آورده بود، "علیّ بن موسی" بوده و بعدها نسّاخ یک کلمۀ "الرضا" به آن اضافه کردند و خیال کردند مراد حضرت رضا (علیه السلام) است»، این هم روشن نیست.

مشکل کار ما این است که شرح حال نسخۀ مکّیّه یا نسخۀ قمّیّه را ـ که مرحوم قاضی امیرحسین آورده ـ را درست نمی‌دانیم و دقیقاً نمی‌دانیم که اوّلش، قبل و بعدش چه بوده.

آنچه که ما الآن دورادور از 400 سال پیش به بعد احساس می‌کنیم آن است که ظاهراً بعد از جلد کتاب یک صفحه (به‌اصطلاح: صفحۀ سمت چپی) شاید اسم کتاب و یا به تعبیر ایشان خطوط علما بوده. سمت راستش که کتاب شروع شده، «بسم الله الرحمن الرحیم یقول عبد الله علیّ بن موسی. إنّ الله منّ علیهم بالمعرفة». این یک صفحه بوده راجع به معرفت و توحید و... . بعد در صفحۀ سمت چپ: «بالحنیفیّة التی هی عشرة سنن، خمسة منها فی الرأس وخمسة فی الجسد». ظاهراً بین این دو تا چندین ورق افتاده بوده؛ چون استنجا و ... اصلاً ربطی به توحید و معرفت ندارد. یک کلمۀ «حنیفیّة» را هم این جا اضافه کرده‌اند؛ چون در بعضی روایات دارد که «حنیفیّة» این ده تاست که زمان حضرت عبد المطّلب هم بوده و این ربطی ندارد. این واضح است که ربطی به هم ندارد. این ورقۀ اوّل یا صفحۀ اوّل، یا یک کتاب مستقلّی در عقاید و قبل از کتاب «فقه الرضا» بوده. این احتمال هم هست که جزء خود کتاب «فقه الرضا» باشد، که چند صفحۀ اوّلش عقاید بوده؛ چراکه از نظر اسلوب تعبیری و سبک ادبی عین کتاب «فقه الرضا» است. مثلاً در کتاب «فقه الرضا» زیاد دارد: «إنّی أروی عن العالم أنّه قال». در این یک صفحه هم دو سه مرتبه دارد: «إنّی أروی عن العالم أنّه قال: المعرفة کذا». بعد هم اوّل طهارت شروع شده. این بخش از طهارتش که به ما رسیده راجع به «حنیفیّة» است که 10 تاست. 5 تا در سر است (گرفتن شارب و...) و 5 تا هم در بدن (استنجا و نوره و...)، بعدش هم راجع به وضو و کیفیّت وضو و وارد فقه می‌شود.

امّا قسمت‌هایی از این کتاب (شاید در حدود مثلاً 2 صفحه یا بیش‌تر) عین عبارت رسالۀ علیّ بن بابویه است. در بحث طلاق ـ که تخییر زن جایز است؟ ـ در «فقه الرضا» تخییر را دارد. «واعلم أنّ أصل التخییر...» که بعینه عبارت رسالۀ علیّ بن بابویه است، که پسر ایشان در «فقیه» نوشته: «کتب أبی فی رسالته إلیّ...». اگر آن مقدار عبارت شاهد باشد که از «کتاب تکلیف» است، این مقدار عبارت هم شاهد است که از کتاب علیّ بن بابویه است. شاید مثلاً شاهد قوی‌ترش هم «یقول عبد الله علیّ بن موسی» است که علیّ بن حسین بن موسی بابویه قمی باشد.

خلاصه این‌که 10 ـ 15% درصد کتاب بغدادی است و این را نمی‌شود انکار کرد و بعید هم نیست که بغدادی‌ها تا سال‌های 300 و... ـ که این کتاب همین حدودها نوشته شده ـ شاید اختلافشان با قمی‌ها کم‌تر بوده. بعد از غیبت صغرا و بعد از آل بویه که آمدند و بغدادی‌ها و شیعیان بغدادی یک نوع استقلال سیاسی پیدا کردند، یک مقدار زمینه‌های عقلی‌گرایی زیاد شد. به عبارت دیگر تا این سال افکار شیعه در زاویه بود و علنی نبود. با آمدن آل بویه و سلطه‌ای که شیعه پیدا کردند، شیعه مجبور شد افکارش را علنی مطرح کند و لذا فوارق زیادی بین مکتب بغداد و قم پیدا می‌شود.

اجمالاً در این کتاب بعضی از روایات «تکلیف» هست و عدّۀ زیادی از روایات علیّ بن بابویه هست. با دو سه شاهد ضعیف در یک مجموعه هم نمی‌توان حکم کرد که علیّ بن بابویه از کتاب «تکلیف» گرفته یا توارد خاطرین شده؟ بله، این کتاب روی روش «کتاب تکلیف» و رساله است. در آن زمان ـ چه در زمان شلمغانی و چه در زمان علیّ بن بابویه ـ یک روش بین اصحاب ما این بوده که فتوا عین متون باشد (البتّه متونی که اختیار کردند؛ چون متون گاهی  با هم متعارض بودند). این کتاب موجود کتابی بر این روش است. هم با «کتاب تکلیف» سازگار است و هم با کتاب علیّ بن بابویه. احتمال آن هم هست که کتاب سومی از این دو گرفته و به‌اصطلاح یک نوع جمع‌آوری باشد.

(حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج فقه، 5/ 11/ 1384)

فقه

قواعد عامه

مکاسب

قواعد عامه در باب مکاسب

اولین قاعده عامه

حدیث تحف العقول

جستجوی قرائنی برای حدیث تحف العقول

اولین قرینه

کتاب فقه الرضا

ادامۀ بحث در کتاب التکلیف شلمغانی

قرائنی برای یافتن منشأ کتاب