دروس استاد عرفانیان

1. فرق بین حکمت و علت انصافاً ضابطۀ روشنی ندارد، ولی از مرحوم نایینی نقل کرده‌اند که: اگر چیزی با «فإنّ» یا «لأنّ» آمد، اگر آن عنوان را برداشته و موضوع حکم قرار دهیم و درست باشد می‌شود علت؛ مثل «لا تشرب الخمر لأنّه مسکر» که می‌شود گفت: لا تشرب المسکر. در غیر این صورت حکمت است؛ مثل «تعتدُّ المرأة؛ لئلّا تختلط المیاه» که اختلاط میاه را نمی‌شود موضوع قرار داد.

2.  مرحوم آیت الله بجنوردی (ره) هم فرموده‌اند: الضابط فی الفرق بین ما هو علة الحکم وبین ما هو حکمته هو ان العلة لا تکون الا فی ما إذا کان من الممکن إلقاؤها إلى الطرف بصورة کبرى کلیة بحیث تکون هی موضوع الحکم؛ کقوله (ع): «لا تشرب الخمر لأنه مسکر»، فیصح ان یقول: لا تشرب المسکر. وأما فی ما إذا لا یمکن ذلک ـ کقوله (ع): «یجب على المطلقة المدخولة ان تعتد بثلاثة أقراء لعدم تداخل المیاه واختلاط الأنساب» ـ فهو من قبیل حکمة الحکم، ولا اطّراد فیه؛ کما أنه لو علمنا أنها عقیمة ولا تحبل فمع ذلک یجب علیها ان تعتد. [القواعد الفقهیة، ج 3، ص 185]                                                                                                      

3. دربارۀ توضیح آخرین فراز عبارت ایشان کلامی از حضرت استاد موسوی تهرانی به یاد دارم که می‌فرمودند: علت چیزی است که حکم وجوداً و عدماً دائر مدار آن است (یعنی اگر باشد حکم هست و اگر نباشد حکم منتفی خواهد شد)، اما حکمت چیزی است که حکم فقط وجوداً دائر مدار آن است و ممکن است با نبودن آن هم حکم وجود داشته باشد.

(حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج اصول 28. 11. 97)