دروس استاد عرفانیان

در ابتدای کار خود مرحوم شیخ چهار رساله نوشته بودند ـ لذا معروف به «رسائل» شد ـ: یک رساله به‌نام «حجّیّة المظنّة»، یکی به عنوان «رسالة فی البراءة‌ والاشتغال» (یا «رسالة البراءة والاشتغال»)، یک رساله هم در استصحاب‏ («الرسالة الاستصحابیّة»، یا «رسالة‌ الاستصحاب») و یک رساله هم به‌عنوان «تعادل و ترجیح». در «حجّیّة المظنّة» هم بحثی راجع به حجیت قطع دارند و بعد هم وارد حجیت شده‌اند.

این تعدیل فعلی ظاهراً بعدها توسط خود شیخ انجام گرفته و رسائل (رساله‌ها) در زمان خود شیخ پهلوی هم چاپ شد(1) و این 4 رساله پشت سر هم قرار گرفت و برای انسجام بین این 4 رساله این مقصد‌بندی (المقصد الأوّل: فی القطع، المقصد الثانی: فی الظنّ، المقصد الثالث: فی الشکّ) بعدها (توسط شاگردان شیخ، سید محمد رضای دزفولی؟ شیخ محمد رضا؟) انجام شد.(2) 

پس تالیف کتاب به صورت فعلی در حقیقت کار خود شیخ نیست و همین سرّ این است ‌که اصلاً در کتب شیعه و حتی در کتب اهل سنت هم چنین تبویبی نداریم. لکن بعد از شیخ در مثل «کفایه» جا افتاد و نتیجه این طور شد که مقدمه‌ای در 13 نکته و بعد 8 مقصد داشته باشند که 5 تایش در مباحث الفاظ باشد و مقصد ششم در حجج و امارات و هفتم در اصول عملیه و هشتم در تعادل و ترجیح یا تعارض ادله. خاتمه هم که در اجتهاد و تقلید.

 در اثنا هم مثل مرحوم محقق اصفهانی تعدیلات و بازبینی‌هایی کرده و مثلاً بحث مشتق را از مقدمات درآورده و در فصل اول (ظهورات) قرار داد. پس آنچه که موجب شده اصول متاخر شیعه به این صورت دربیاید، سابقه‌اش به حدود صد و شصت هفتاد سال قبل و به همین تقریبی که عرض کردم برمی‌گردد.

پانوشت‌ها:

(1) «رسائل» شیخ برخلاف «مکاسب» در زمان خود ایشان چاپ شد. اصولاً به‌طور کلی این نسخه‌ای که زمان شیخ چاپ شده خوب است. یک نسخه هم بعدها به نام نسخۀ مرحوم آشتیانی چاپ شده که حاشیۀ آشتیانی و آخوند و... در حاشیه‌اش هست، آن هم نسبتاً خوب است؛ به این معنا که تمام نسخ را آورده و در دو جلد چاپ شده است. یک نسخۀ «رسائل» هم هست که خیلی مشهور نیست، اما چاپ صحیحی است و من به صحت آن چاپ کمتر دیده‌ام. در نسخه‌ای که اطرافش حاشیۀ مرحوم آشتیانی دارد «رسائل» را به عنوان «فرائد الأُصول» آورده و این اسمی نیست که شیخ گذاشته باشد.

(2) مرحوم آقای شیخ محمد حسن آشتیانی که صاحب شرح مطوّلی بر رسائل (بحر الفوائد) است از شاگردان قدیمی شیخ است و از اوایلی که نجف مشرف شده‌اند ‌خدمت شیخ بوده و یک نسخه از «رسائل» شیخ را که هنوز آن وقت رساله بوده به خط خود نوشته و مهم‌ترین نسخۀ «رسائل» به نظر من همین نسخه‌ است که این نسخه را ایشان در 1263 قمری استنساخ فرموده است. وفات مرحوم شیخ (قدس الله سره) 1281 (ظهر الفساد) است و لذا تاریخ کتابت این نسخه 18 سال قبل از وفات شیخ یعنی در زمان خود شیخ است. معلوم می‌شود اوایلی که به خدمت شیخ رسیده در این هست و مخصوصاً آن اولش در رسالۀ حجیت بعضی‌ جاها به فرمودۀ خود شیخ حدود یک صفحه را خط زده و خود مرحوم آقای آشتیانی در حاشیه نوشته: این خط خوردگی صحیح است. بعضی جاها هم چند خط را عوض کرده (اکثر این تصحیحاتی که شده در همین مباحث اول است و بعدش موفق نشده‌اند). بعضی جاها هم خطش فرق می‌کند. مثلاً در بحث قطع طریقی که مرحوم شیخ در فرق بین قطع طریقی و موضوعی نوشته: اصول عملیه بر خلاف قطع موضوعی قائم مقام قطع طریقی می‌شوند نوشته: «والأُصول العملیّة» و کلمۀ «بعض» بعدها اضافه شده و باید هم باشد؛ چون مراد اصول تنزیلی است نه مطلق اصول عملیه.

بنده از مرحوم استاد آقای بجنوردی از مرحوم آقای نائینی از مرحوم ـ به نظرم ـ فشارکی از مرحوم میرزای شیرازی بزرگ (آقا سید محمد حسن شیرازی) شنیدم که در نسخۀ شیخ کلمۀ «بعض» وجود داشته، اما در این نسخۀ آشتیانی نیست و در بالا با یک خط جدید اضافه شده. معلوم می‌شود در اصل نسخه‌ای که مرحوم شیخ مرقوم فرموده‌اند «والأُصول العملیّة» بوده، بعد خود ایشان ملتفت شده‌اند که این عبارت انسجام ندارد (چون برائت و اشتغال برخلاف استصحاب جایگزین قطع طریقی نمی‌شوند) و «بعض» را اضافه کرده‌اند.

به هر حال در این نسخه تا جایی که الآن در ذهنم هست «مقصد اول» و «مقصد دوم» ندارد.

(حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج اصول، 14/ 7/ 1390)

#اصول

#تقسیم علم اصول به حجج و امارات و اصول عملیه

(قسمت دوم)