دروس استاد عرفانیان

این کاری بوده که تا زمان مرحوم شیخ نوری انجام شده و بعد از ایشان غالباً دیگر همین چهار رأی معروف بود، تا مرحوم سیّد حسن صدر کاظمینی (قده) که واقعاً در حدیث و رجال و اسانید و علوم حدیث بسیار بزرگوار بوده و تألیفات بسیار نافعی دارد. ایشان از مشایخ مرحوم شیخ آقا بزرگ (ره) است، که برای اوّلین بار ایشان متفطّن می‌شود که این «کتاب تکلیف» شلمغانی است. نه رسالۀ علیّ بن بابویه است، نه مربوط به حضرت رضا (علیه السلام).

همچنین برای اوّلین بار ایشان متفطّن می‌شود که اصلاً این کتاب کتاب واحدی نیست. این در حقیقت چندین رسالۀ متفرّقه و چندین نوشته بوده که کسی اینها را به‌نحو غیرمرتّبی جمع و صحّافی کرده. این طور نیست که نصفش «فقه الرضا» و نصفش مثلاً «نوادر» ـ یا کتاب حسین سعید ـ باشد. این یک مجموعه‌ای بوده، بعضی‌هایش رساله بوده و بعضی‌هایش هم اوراق بوده. یک نفر بدون این‌که مطّلع باشد اینها را با هم جمع و به هم ضمیمه کرده. انصافاً این نکتۀ ایشان نکتۀ دقیق و صحیحی است.

«فقه الرضا» دو چاپ اساسی دارد: یکی سابقاً با کتاب «مقنعه»ی مفید ـ نه «مقنعه‌»ای که در ضمن «جوامع فقهیّه» است ـ چاپ شده. این «فقه الرضا» همان نسخۀ مرحوم مجلسی است. یکی هم اخیراً مؤسّسۀ آل البیت چاپ کردند که فقط بخش اوّل «فقه الرضا»ست و بقیّه‌اش را حذف کردند. با این «فقه الرضا»ی مطبوع نمی‌توان حکم کرد. باید برگردید به نسخه‌ای که با «مقنعه»ی مرحوم شیخ مفید در یک جا چاپ شده. آن «فقه الرضا» را باید مطالعه کنید تا حرف و کلام و مطلب مرحوم سیّد حسن صدر (ره) واضح شود.

ترتیب کتاب تقریباً این طور است: اوّل کتاب یک ورقه هست که ربطی به کتاب ندارد و در عقاید و توحید و شؤون توحید است. در آن دارد: یقول عبدالله علیّ بن موسی. این یک ورقه که تمام می‌شود، یک‌دفعه در استنجا و فقه است. از این جا همین کتاب «فقه الرضا» است و این دو تا هم اصلاً با همدیگر نمی‌خورند. پس بعد از این یک ورقۀ ابتدایی «فقه الرضا» و فقه شروع می‌شود که اوّل ندارد و یک‌دفعه همین طوری استنجا و وضو شروع می‌شود. یعنی یکی دو صفحه ـ نمی‌دانیم چند صفحه، چند ورق ـ از اولش افتادگی دارد. این اوّل مال این نیست. شاید هم کتاب عقاید در آن داشته و در وسط حذف شده. بعد از ورقۀ اوّل که در بحث وضو و استنجا و این طور چیزهاست بحث شروع می‌شود، دیگر کتاب فقهی و منسجم است. طهارة و صلاة و صوم و حجّ و... . کتاب منسجم است، تا یک مقدار اخلاقیّات و مواعظ و... و بعد از آن می‌آمده به کتاب «نوادر»، یا حسین بن سعید.

 بعد از آن اوراق متناثره ـ مثلاً وصیّة لقمان لولده، و چیزهای متفرّقه است. کتاب من حیث المجموع مجموعه‌ای است از یکی دو رساله که نسبتاً کامل است و بقیّه‌اش پراکنده است.

این حرف اوّل مرحوم سیّد حسن صدر است که حرفی است متین و درست و صحیح. حرف دوم ایشان این است که این کتاب همان «کتاب تکلیف» شلمغانی است و شواهدی اقامه و رساله‌ای به‌نام «فصل القضا فی حال الکتاب ـ یا فی الکتاب ـ المشتهر بـ: فقه الرضا» برای اثبات این‌که کتاب کتاب تکلیف شلمغانی است مرقوم فرموده‌اند.

وقتی مرحوم سیّد حسن صدر این مطلب را می‌گویند، چون تازگی داشته، مرحوم سردار کابلی که اساساً از علمای افغانستان و بعد ساکن کرمانشاه و در هیئت و نجوم و... هم وارد بوده و مرد ملاّیی هم هست و واقعاً از علمای بزرگ شیعه هم حساب می‌شود، نامه‌ای به مرحوم آسید حسن صدر می‌نویسد و از ایشان دلایل این مدعا را مطالبه می‌کند. مرحوم آسید حسن صدر هم نامه‌ای در حدود سه صفحه برای ایشان می‌نویسد و به‌طور موجز دلایلش را توضیح می‌دهد. مرحوم سردار کابلی آن نامه و جواب مرحوم آقا سیّد حسن صدر را در حاشیۀ نسخۀ خودش از «مستدرک» و در خاتمۀ «مستدرک» نقل می‌کند آن نسخۀ سردار کابلی فعلاً ـ چنان که در حافظۀ من هست ـ در کتابخانۀ مرحوم آقای امینی در نجف است و آن دیگر تقریباً خلاصۀ افکار ایشان است.

(حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی موسوی، خارج فقه، 1 و 2/ 11/ 1384)

فقه

قواعد عامه

مکاسب

قواعد عامه در باب مکاسب

اولین قاعده عامه

حدیث تحف العقول

جستجوی قرائنی برای حدیث تحف العقول

اولین قرینه

کتاب فقه الرضا

یک‌نواخت نبودن محتوای کتاب

ترتیب محتویات کتاب

مرحوم سید حسن صدر و طرح احتمالی جدید دربارۀ کتاب فقه الرضا

کتاب التکلیف شلمغانی