دروس استاد عرفانیان

از یک حیث، میتوان کتب درسی موجود در حوزه را به دو قسم تقسیم کرد: کتب کلاسیک (یا به تعبیری دیگر: سنّتی) و کتب جدید.

درباره کتب جدید و کیفیت آنها شاید در یادداشتی دیگر نکاتی ذکر شود، امّا در یادداشت حاضر قصد پاسخ به این پرسش را داریم که: آیا کتب درسی کلاسیک (سنّتی) همچنان باید درس گرفته شوند؟ و یا صرفاً به عنوان منابعی حاشیه ای مورد استفاده ـ و حتّی بی مهری ـ قرار گیرند؟ مدّعای ما ضرورت پرداختن به این کتب و درس گرفتن آنهاست، به این دلایل:

یک) ابتدا باید این سوال بنیادین را مطرح کرد که هدف غایی و اصلی حضور در حوزه چیست؟ منکر لزوم برخی اهداف فرعی یا وجود بعضی علایق مطلوب دیگر در طلاب نیستیم؛ امّا روشن است که هدف نهایی حوزه و طلبگی، اجتهاد است. پرسش مقدّر بعدی این است که «اجتهاد» چیست؟ اجتهاد آیا تبدیل شدن به انبانی از «اطلاعات» است؟ آیا تلنبار کردن «داده ها» در ذهن، باعث ایجاد ملکه اجتهاد میشود؟ و یا اجتهاد، به معنای داشتن قدرت تجزیه و تحلیل داده هاست و نه صرفِ داشتن داده ها؟ مسلم است که اجتهاد به معنای دوم است. وگرنه، کسی که احکام موجود در رساله های عملیه را حفظ باشد، مجتهد خواهد بود. درحالی که می دانیم مجتهد کسی است که از راه ادله تفصیلی علم به احکام دارد. گام بعدی، تحقیق در این پرسش است که چنین ملکه ای چگونه ایجاد میشود؟ اگر اجتهاد نه به معنای تبدیل شدن به «بشکه اطلاعات»، بلکه به معنای قدرت یافتن بر تجزیه و تحلیل اطلاعات است، این چنین قدرتی چگونه حاصل میگردد؟ رسیدن به قدرت اجتهاد به معنای واقعی آن، بستگی تام و تمامی به مسیری دارد که در طول تحصیل طی شده است؛ زیرا میان مقدمات و نتیجه، ربط و نسبتی وثیق وجود دارد. نمیتوان از کتب و مسیری که اجتهادپرور نیست توقع داشت که در پایان، مجتهدینی طراز اول تحویل دهند.

ذات نایافته از هستی، بخش

کی تواند که شود هستی بخش؟!

کتبی میتوانند به پرورش ذهنیت های اجتهادی کمک کنند و بسترساز اجتهاد شوند، که خود مجتهدانه نوشته شده و عباراتی اجتهادی داشته باشند؛ عباراتی که ذهن مخاطب را درگیر کند و وی را به پرسش و تأمل وادارد. کتابی اجتهادی و مجتهدپرور است که نه فقط نتایج استدلال ها را ـ حاضر و آماده ـ دم دست مخاطب بگذارد؛ بلکه مخاطب را در مسیرِ طی شده استدلال ها ـ از ابتدا تا نتیجه ـ با خود همراه سازد. تنها در این صورت است که قوه تجزیه و تحلیل در مخاطب ایجاد و تقویت میشود.

مقایسه ای هرچند گذرا بر سبک و سیاق کتب کلاسیک و جدید، برتری کتب کلاسیک را در این زمینه نشان میدهد. به عنوان مثال، میتوان متن حاشیه ملاعبدالله و معالم الدین را با منطق مظفر و اصول مظفر مقایسه کرد. متن این دو کتاب اخیر، سرشار از داده و اطلاعات است، اما به جهت سادگی و حاضر و آماده بودن عباراتشان ـ در مقایسه با آن دو کتاب دیگر ـ کمتر طلبه ای است که پس از گذشت اندک زمانی از مطالعه و درس گرفتن آنها، بر مطالبشان اشراف لازم را داشته باشد. ضمن این که این عباراتِ غیرِ درگیرکننده، نمیتوانند توانایی تجزیه و تحلیل را در ذهن طلبه به وجود آورند.

دو) دلیل دوم، چه بسا از دلیل نخست نیز مهمتر و الزام آورتر باشد: علم در خلأ شکل نمیگیرد و هر علمی لاجرم تاریخ خود را دارد. علوم در مواجهه با مسائل و در بستری تاریخی شکل گرفته اند. اجتهاد و تعمّق در یک علم، ضرورتاً نیازمند آگاهی و اشراف کامل بر این بستر تاریخی است، زیرا تا زمانی که مسائلی که سبب ساز شکل گرفتن آن علم شده اند و نقاطی که محل نزاع در آن علم بوده اند، روشن و معلوم نگردند، اجتهاد واقعی و اصیل در آن علم ممکن نیست. این اصل، مختص به علومی مثل ادبیات و اصول و فقه نیست؛ بلکه سایر علوم را نیز دربرمیگیرد. به عنوان مثال، فلسفه اشراق، کاملاً ناظر بر فلسفه مشاء است و فلسفه ملاصدرا نیز بدون فلسفه اشراق، به شکل کنونی اش وجود نمیداشت. بنابراین اجتهاد اصیل در فلسفه اسلامی، مستلزم طی کردن مسیر تاریخی تکوین آن در افق منازعاتش است. آگاهی بر افق منازعات و بستر تاریخی، شرط اجتهاد در یک علم است. چنین شرطی با خواندن متون کلاسیک تأمین میشود. زیرا این متون، دقیقاً در همین افق و بر همین بستر به نگارش درآمده اند و کاملاً «ناظر بر یکدیگر» هستند. این ویژگی ناظر بر یکدیگر بودن کتب سنّتی، باعث میشود که با مطالعه و تعمّق در آنها بتوان مسائل آن علم را در عمق تاریخی شان درک کرد و در پیچ و خم های آن گم نشد، و دیگران را نیز همراه با خود گم و گیج نکرد!